Waarom sociale complexiteit negeren innovatie vertraagt

Onderwijsinnovatie is niet alleen een kwestie van een nieuw curriculum ontwikkelen en uitvoeren. Het is een proces waarin belangen, perspectieven en dynamieken continu in beweging zijn. Voor leidinggevenden betekent dit dat zij niet enkel richting geven aan de inhoud, maar ook de onderliggende interacties en patronen binnen teams en de organisatie moeten begrijpen en begeleiden.

De dynamiek van innovatie

Innovaties in het onderwijs raken vaak diepgewortelde overtuigingen over leren en doceren. Verandering roept reacties op: enthousiasme, weerstand, onzekerheid of zelfs conflict. Dit komt doordat onderwijsprofessionals niet alleen vanuit rationele argumenten handelen, maar ook vanuit waarden, ervaringen en sociale dynamieken. Innovatie vraagt om collectief leren, wat zelden een lineair proces is.

Dynamiek in innovatie uit zich onder andere in:

• Diverse opvattingen en belangen: Wat voor de een een kans is, voelt voor de ander als een bedreiging.
• Onvoorspelbare ontwikkelingen: Veranderingen kunnen onverwachte effecten hebben binnen de organisatie. Het is niet altijd helder wie nu ook alweer waar overgaat.
• Afhankelijkheden tussen actoren: Samenwerking tussen teams en disciplines is noodzakelijk, maar niet vanzelfsprekend. Resultaatgericht samenwerken vraagt om tijd en bewustwording hoe teams zich ontwikkelen en wat daarvoor nodig is.
• Verschillende behoeften: Waar de ene professional meer autonoom wil werken, zoekt de ander juist naar heldere structuren en sturing. Het kan ook leiden tot paradoxale situaties, waarin tegelijk gevraagd wordt om ruimte als om duidelijkheid.

Wat betekent dit voor leidinggevenden?

Leidinggevenden in onderwijsinnovatie bevinden zich in een spanningsveld tussen richting geven en ruimte laten. Zij moeten niet alleen de koers bewaken, maar ook de interacties begeleiden en het lerend vermogen van teams versterken. Dit vraagt om een combinatie van strategisch inzicht, gevoel bij teamontwikkeling en groepsdynamiek en het vermogen om met onzekerheid om te gaan.

Handelingsperspectieven voor leidinggevenden

Hoe kunnen leidinggevenden effectief zelf stuurkracht ontwikkelen om te navigeren in deze dynamiek? Enkele handelingsperspectieven:

1. Creëer een gedeelde taal en visie Zorg ervoor dat innovatie niet alleen een strategische verhaal is, maar ook een gedeelde ambitie. Een gemeenschappelijke taal helpt om verschillen te overbruggen en eigenaarschap te vergroten. Mensen reageren niet op wat je zegt, wel op wat jij voorleeft.
2. Faciliteer dialogen en betekenisvolle interacties Innovatie ontstaat niet door beleid te maken. Ruimte geven aan gesprekken waarin professionals hun zorgen en ideeën kunnen delen, draagt bij aan wederzijds begrip en collectief leren.
3. Werk vanuit situationeel leidinggeven Sturen op innovatie betekent niet vasthouden aan een vooraf bepaald plan, maar kunnen meebewegen en bijsturen op basis van wat zich in de praktijk voordoet.
4. Bouw aan een professionele cultuur Onderwijsprofessionals moeten durven experimenteren en fouten maken. Dit vraagt om een omgeving waarin leren en reflectie worden gewaardeerd boven de angst om te falen.
5. Hanteer een multi-actorperspectief Verandering raakt niet alleen docenten en studenten, maar ook ondersteunende diensten, beleidsmakers en externe partners. Een brede blik helpt om blinde vlekken in de innovatieaanpak te voorkomen. Overschat jou blikveld als leidinggevende niet. Ook jij kijkt vanuit een sleutelgat perspectief naar de werkelijkheid.

Conclusie

Onderwijsinnovatie gaat niet sneller door sociale dynamieken te negeren – integendeel, het vertraagt het proces. Wanneer de complexiteit van samenwerking en interactie wordt genegeerd, stapelen onuitgesproken frustraties zich op, ontstaan misverstanden en groeit de weerstand. Dit leidt tot stroperige besluitvorming, ad-hoc ingrepen en initiatieven die stranden voordat ze impact maken.

Wie onderwijsinnovatie benadert als een proces van gezamenlijke ontwikkeling en leren, versterkt de kans op een duurzame verandering die daadwerkelijk landt in de praktijk. Leidinggevenden spelen hierin een sleutelrol: door koers te geven zonder voor te schrijven, door interacties te begeleiden zonder deze te controleren en door innovatie te beschouwen als een collectief leerproces. Door sociale complexiteit serieus te nemen en als onderdeel van innovatie te zien, ontstaat ruimte voor betekenisvolle verandering en een dynamiek waarin ontwikkeling niet wordt geremd, maar juist wordt versneld.

Bronnen

De Jong, J. (2021). Competente mensen. Incompetente teams. Handboek voor het interveniëren met impact in samenwerking. Boom. Derksen, K. (2021). Goed teamwerk. Hoe teams beter kunnen presteren en floreren. Boom.

Kaijen, M. (2020). Leren(d) innoveren. Naar zinvol en betekenisvol onderwijs in het hbo. Ten Brink.

Kaijen, M. (2023). Anders willen, Anders denken, Anders doen. Docenten aan het roer bij onderwijsinnovatie in het hbo. Ten Brink.