Onderwijsinnovatie is een complex proces dat vraagt om visie, samenwerking en gedragsverandering. Dit lukt alleen in een cultuur waarin professionals verantwoordelijkheid dragen, ruimte krijgen om te experimenteren en waar leren centraal staat. Onderwijsinnovatie is hiermee niet alleen inhoudelijk en organisatorisch complex. Het vraagt ook om te kijken naar de sociale complexiteit. Een onderdeel van deze sociale complexiteit vormt de organisatiecultuur. In deze cultuur worden de ongeschreven en geschreven regels zichtbaar van de manier waarop we met elkaar communiceren en samenwerken. Het proces van onderwijsinnovatie wordt in het beroepsonderwijs vaak geremd door onze organisatiecultuur, namelijk door een ambtelijke en/of politieke cultuur. In dit artikel bespreek ik de verschillen en hoe een professionele cultuur het verschil maakt en innovatie stimuleert.
Een professionele cultuur versterkt stuurkracht door een omgeving te creëren waarin docenten niet alleen uitvoerders zijn, maar medeontwerpers van veranderingen. Door eigenaarschap en samenwerking te stimuleren, kunnen teams effectief navigeren door de complexiteit van onderwijsinnovatie.
Stuurkracht is het bewust uitoefenen van invloed, het maken van keuzes en het aannemen van een actieve houding om onderwijsinnovatie vorm te geven. Het speelt een cruciale rol in een professionele cultuur, omdat het docenten en teams in staat stelt verantwoordelijkheid te nemen voor hun werk en de koers van het onderwijs.
Professioneel, ambtelijk of politiek?
Om het belang van een professionele cultuur goed te begrijpen, is het nodig deze te onderscheiden van politieke en ambtelijke culturen.
Politieke cultuur: Hier ligt de nadruk op macht, invloed en belangen. Beslissingen worden vaak gedreven door persoonlijke prioriteiten en strategische overwegingen. Dit kan ten koste gaan van samenwerking en inhoudelijke kwaliteit.
Ambtelijke cultuur: Dit type cultuur richt zich op het bewaken van processen en regels. Het is belangrijk voor stabiliteit en gelijkheid: gelijke gevallen worden gelijk behandeld. Een goed ambtelijk fundament zorgt voor duidelijkheid en betrouwbaarheid. Maar als deze cultuur te dominant wordt, kunnen innovatie en flexibiliteit onder druk komen te staan.
Beide culturen kunnen zorgen een gebrek aan eigenaarschap bij de mensen die het werk daadwerkelijk uitvoeren: de docenten. Innovaties worden van bovenaf opgelegd, wat leidt tot weerstand en een gebrek aan draagvlak.
De professionele cultuur: eigenaarschap en kwaliteit
In een professionele cultuur staan kwaliteit, deskundigheid en eigenaarschap centraal. Docenten worden gezien als medeontwerpers van het onderwijs en zijn actief betrokken bij innovatieprocessen. Ze hebben de ruimte om beslissingen te nemen op basis van hun expertise en ervaring, wat zorgt voor een grotere betrokkenheid en betere resultaten.
Hier draait het om samenwerking en een gedeelde verantwoordelijkheid. Reflectie, leren van elkaar en experimenteren worden actief gestimuleerd. Het team staat centraal, en er is een balans tussen autonomie en gezamenlijke doelen. Dit type cultuur biedt de juiste voedingsbodem voor duurzame innovatie, omdat het aansluit bij de behoeften van professionals en de complexiteit van het onderwijs.
Een professionele cultuur richt zich op inhoud en kwaliteit. Hier staat de samenwerking centraal, waarbij professionals vanuit hun expertise en rol bijdragen aan gemeenschappelijke doelen. Het gedrag is functioneel en gericht op het grotere geheel, in plaats van op persoonlijke belangen.
De remmende werking van een politieke of ambtelijke cultuur
In organisaties waar een politieke of ambtelijke cultuur dominant is, ontstaan vaak knelpunten:
- Persoonlijk gedrag overheerst: medewerkers handelen vanuit eigen belangen in plaats van het gemeenschappelijke doel.
- Rigiditeit in processen: regels en procedures krijgen voorrang op innovatie.
- Fragmentatie: samenwerking wordt bemoeilijkt doordat teams en individuen niet op elkaar afgestemd zijn.
In het beroepsonderwijs leidt dit tot gemiste kansen. Innovaties blijven vaak hangen in overleg of stuiten op weerstand, waardoor het onderwijs minder goed aansluit bij de snel veranderende behoeften van de samenleving en het werkveld.
Het belang van een professionele cultuur bij onderwijsinnovatie
Onderwijsinnovatie vraagt om een cultuur waarin:
- Experimenteren mogelijk is: professionals krijgen ruimte om nieuwe werkwijzen te verkennen en daarvan te leren.
- Eigenaarschap wordt gedeeld: innovaties worden ontwikkeld en gedragen door teams, niet door individuen.
- Deskundigheid centraal staat: beslissingen worden genomen op basis van vakinhoudelijke kennis en ervaring.
- Verbinding plaatsvindt tussen ambtelijke stabiliteit en professionele flexibiliteit.
Het ontwikkelen van een professionele cultuur is een sociale innovatie
Het ontwikkelen van een professionele cultuur is een vorm van sociale innovatie. Het verandert onze manier van samenwerken en communiceren. Het vraagt om gerichte inspanningen en commitment op alle niveaus van de organisatie:
- Leiderschap dat ruimte geeft: Leidinggevenden moeten vertrouwen hebben in hun teams en een omgeving creëren waarin experimenteren en leren veilig zijn.
- Samenwerking en teamontwikkeling: Faciliteer dat docenten samen reflecteren, leren en verantwoordelijkheid nemen. Dit versterkt de onderlinge verbinding en zorgt voor een gezamenlijke visie.
- Langetermijnvisie: Investeer in duurzame veranderingen in plaats van snelle successen. Geef ruimte aan procesmatig werken en hou rekening met de tijd die nodig is om cultuurverandering te verankeren.
- Ambtelijke stabiliteit als fundament: Zorg voor een goed georganiseerd ambtelijk deel in de organisatie dat processen ondersteunt en duidelijke kaders biedt. Dit vormt de basis waarbinnen professionals flexibel kunnen opereren.
Als we willen dat het beroepsonderwijs inspeelt op de behoeften van de samenleving en het werkveld, moeten we durven investeren in een professionele cultuur die stuurkracht versterkt. Dit betekent afscheid nemen van rigide regels en politieke belangen, en kiezen voor vertrouwen, eigenaarschap en kwaliteit.
Samen kunnen we de toekomst van het onderwijs vormgeven, met docenten en teams aan het roer van duurzame innovatie.
Bronnen
De Jong, J. (2021). Competente mensen. Incompetente teams. Handboek voor het interveniëren met impact in samenwerking. Boom.
Kaijen, M. (2023). Anders willen, Anders denken, Anders doen. Docenten aan het roer bij onderwijsinnovatie in het hbo. Ten Brink.
Ten Doesschate , S., & Van den Hoven, G., H. (2018). Professionele cultuur in ontwikkeling. Lerend leven als uitdaging voor het onderwijs. Leuker.nu
Van Emst, A. C., (2012). Professionele cultuur in onderwijsorganisaties. Meppel: Drukkerij ten Brink.
Geef een reactie