Rolvast samenwerken aan kwaliteit en innovatie in het onderwijs

Kwaliteit en innovatie in het onderwijs vragen om meer dan een goed idee of een ambitieus beleidsplan. De echte uitdaging ligt in de samenwerking: hoe teams, management en ondersteunende diensten rolvast met elkaar werken aan het zorgen voor kwaliteit en innovatie van het onderwijs. Stuurkracht, professionele ruimte en handelingsvermogen spelen hierin een rol. Stuurkracht omvat niet alleen richting geven, maar ook het creëren van eigenaarschap bij professionals, het tonen van leiderschap in besluitvorming en het afleggen van rekenschap over opbrengsten. Gespreid leiderschap zorgt ervoor dat deze stuurkracht niet afhankelijk is van een enkeling, maar gedragen wordt door het collectief. Dit vraagt om een werkcultuur waarin professionele ruimte goed georganiseerd is: heldere rollen en verantwoordelijkheden, gecombineerd met voldoende vrijheid om binnen die kaders en het speelveld zelfstandig en proactief te handelen. Maar wat betekent dat concreet voor de dagelijkse praktijk?

De kracht van rolvast samenwerken

Rolvast samenwerken betekent dat iedereen een heldere plek, positie en verantwoordelijkheid heeft binnen het werken aan onderwijskwaliteit en onderwijsinnovatie. Dit gaat verder dan taakverdeling: het gaat om het bewust en doelgericht inzetten van ieders perspectief en expertise, waarbij eigenaarschap en gedeelde verantwoordelijkheid de kern vormen.

In veel onderwijsorganisaties is het een uitdaging om een balans te vinden tussen autonomie en gezamenlijke sturing. Als rollen onduidelijk zijn of als er onuitgesproken verwachtingen bestaan, ontstaat er ruis. Dit kan leiden tot vertraging, frustratie en zelfs stilstand in innovatieprocessen. Een voorbeeld hiervan is wanneer leidinggevenden te veel vanuit een single actorperspectief handelen: zij bepalen eenzijdig wat goed onderwijs is en verwachten dat teams hun visie volgen zonder voldoende dialoog of ruimte voor professionele inbreng.

Dit is nadelig voor onderwijskwaliteit en onderwijsinnovatie, omdat complexe vraagstukken niet door één perspectief kunnen worden opgelost. Onderwijs vraagt om een multi-actorbenadering, waarbij verschillende expertise en ervaringen samenkomen om tot duurzame verbeteringen te komen. Hierdoor voelen professionals zich niet collectief eigenaar van het zorgen voor kwaliteit en innovatie van onderwijs, ontstaat er weerstand en blijft de beoogde verbetering oppervlakkig of tijdelijk. Een ontwikkelingsgerichte en resultaatgerichte samenwerking vraagt daarom om rolvast handelen, waarin leidinggevenden niet alleen richting geven, maar ook ruimte bieden voor eigenaarschap en gezamenlijke verantwoordelijkheid.

Wat vraagt dit van teams en leidinggevenden?

Om rolvast samen te werken aan kwaliteit en innovatie, zijn drie elementen essentieel:

1. Professionele ruimte: Teams hebben ruimte nodig om zelf te bepalen hoe ze kwaliteit en innovatie realiseren. Tegelijkertijd is een duidelijke richting nodig: wat willen we bereiken en hoe verhouden initiatieven zich tot de bredere visie? Professionele ruimte is geen vrijbrief voor vrijblijvendheid, maar een uitnodiging om verantwoordelijkheid te nemen. Het helpt om hierbij een onderscheid te maken tussen kaders en het speelveld. De kaders gaan over de “harde kant” van onderwijskwaliteit, zoals wet- en regelgeving en structurele afspraken. Het speelveld is de ruimte waarin professionals zelf keuzes maken en samen werken aan verbetering en innovatie.
2. Stuurkracht: Leidinggevenden en teams moeten continu schakelen tussen sturen en loslaten. Te veel sturing leidt tot vervreemding, terwijl te weinig sturing kan resulteren in vrijblijvendheid en eilandjes. Stuurkracht betekent een balans tussen uniformiteit en autonomie, waarbij leidinggevenden zich richten op het inrichten van de basisvoorwaarden en kaders, en teams binnen deze ruimte zelf verantwoordelijkheid nemen voor onderwijsontwikkeling en innovatie.
3. Gespreid leiderschap: Onderwijskwaliteit en innovatie is geen top-down of bottom-up beweging, maar een gedeeld proces van betekenisgeving. Iedere professionele groep neemt een perspectief mee. Door gespreid leiderschap serieus te nemen, ontstaat een cultuur waarin verschillende perspectieven samenkomen en mensen verantwoordelijkheid nemen voor het geheel.

Van inzicht naar actie

Rolvast samenwerken aan onderwijskwaliteit en innovatie betekent niet dat alles vastligt, maar juist dat er een dynamisch evenwicht ontstaat tussen afspraken en bewegingsvrijheid.

• Duidelijke werkprocessen en afspraken die richting geven, zonder verstikkend te werken. Flexibiliteit wordt niet gezien als het ontbreken van structuur, maar als het vermogen om binnen een stevige basis te bewegen en aan te passen.
• Reflectie en bijsturing als onderdeel van de dagelijkse praktijk. Dit vraagt om voortdurende dialoog en de bereidheid om samen het systeem te blijven ontwikkelen.
• Een gedeelde taal en waarden zodat samenwerking niet afhankelijk is van individuen, maar een stevig fundament heeft binnen de organisatiecultuur.

Door rolvast samen te werken, versterken teams niet alleen de kwaliteit van het onderwijs, maar zorgen ze ook voor een duurzame basis voor innovatie. Niet door losse initiatieven, maar door een gezamenlijke aanpak waarin iedereen zijn of haar rol kent en de verantwoordelijkheid neemt om samen te blijven ontwikkelen.

Bronnen

De Jong, J. (2021). Competente mensen. Incompetente teams. Handboek voor het interveniëren met impact in samenwerking. Boom. Derksen, K. (2021). Goed teamwerk. Hoe teams beter kunnen presteren en floreren. Boom.

Kaijen, M. (2020). Leren(d) innoveren. Naar zinvol en betekenisvol onderwijs in het hbo. Ten Brink.

Kaijen, M. (2023). Anders willen, Anders denken, Anders doen. Docenten aan het roer bij onderwijsinnovatie in het hbo. Ten Brink.

Steeman, L. (2020). De kracht van niet-weten. Ruimte voor ontwikkeling. (3e druk). Steeman Ontwikkelinsgericht Leiderschap B.V.