Leiderschap: niet sturen vanuit documenten op regels, maar vanuit ontwikkeling op kwaliteit

De cultuur binnen een opleiding is een belangrijke factor voor de stuurkracht van onderwijsteams bij het werken aan kwaliteit en innovatie. Cultuur verwijst naar de professionele omgang en komt tot uiting in communicatie en gedrag. Dit verschilt van klimaat, dat meer gaat over de persoonlijke sfeer, zoals het vieren van successen en sociale attenties. Een kwaliteitscultuur biedt richting bij het omgaan met sociale complexiteit en helpt teams om wendbaar te blijven in een veranderende onderwijsomgeving.

Veel organisaties vinden het lastig om cultuur als onderwerp bespreekbaar te maken, terwijl het van invloed is op de professionele ruimte en het handelingsvermogen van teams. Binnen onderwijsorganisaties zijn verschillende cultuurvormen te onderscheiden, waarvan de meest relevante de politiek-ambtelijke cultuur en de kwaliteitscultuur zijn.

Politiek-ambtelijke cultuur

In een politiek-ambtelijke cultuur ligt de nadruk op beheersing en controle. Er heerst een overtuiging dat kwaliteit ontstaat door regels en protocollen vast te leggen. Documenten spelen hierin een grote rol en er is een zekere terughoudendheid om risico’s te nemen. Dit kan leiden tot een cultuur waarin voorzichtigheid en het vermijden van fouten centraal staan. Hierdoor ontstaan lange besluitvormingstrajecten en ligt de nadruk op consensus en procedures in plaats van op inhoudelijke verbeteringen.

Besluitvorming vindt vaak plaats in formele overleggen en informele netwerken, waarbij macht en positionering een rol spelen. Dit kan ten koste gaan van eigenaarschap en professionele autonomie. Hoewel deze cultuur soms zorgt voor duidelijkheid in structuren en afspraken, kan ze ook leiden tot traagheid en het uitstellen van noodzakelijke vernieuwingen.

Kwaliteitscultuur

Een kwaliteitscultuur richt zich op continue ontwikkeling en verbetering. Hierin staan gedeelde waarden, eigenaarschap en vakmanschap centraal. Mensen voelen intrinsieke motivatie om bij te dragen aan onderwijskwaliteit en innovatie.

In deze cultuur wordt gewerkt vanuit het principe van ‘wie het weet, mag het zeggen’. Er wordt erkend dat professionals verschillende kwaliteiten hebben en beslissingen worden genomen door degenen met expertise. Dit betekent dat er sprake is van een professionele hiërarchie gebaseerd op kennis en ervaring, in plaats van op positie of status.

Daarnaast wordt leren gezien als een cyclisch proces waarin reflectie en experimenteren een belangrijke rol spelen. Fouten worden niet gezien als falen, maar als leermomenten. Hierdoor ontstaat een dynamische omgeving waarin teams verantwoordelijkheid nemen voor het verbeteren van het onderwijs en waar wendbaarheid en innovatiekracht worden versterkt.

Handelingsperspectief vanuit sociaal-innovatief leiderschap

Om een kwaliteitscultuur te ontwikkelen, is een actieve rol van de leidende coalitie (directeuren, managers, teamleiders) nodig. Dit vraagt om keuzes en interventies die ruimte creëren voor eigenaarschap en professionele dialoog. Sociaal-innovatief leiderschap speelt hierin een belangrijke rol. Dit type leiderschap richt zich op het stimuleren van samenwerking, het benutten van diverse perspectieven en het creëren van een lerende organisatie waarin mensen verantwoordelijkheid nemen.

Creëren van vertrouwen en openheid

• Maak fouten bespreekbaar door als leidinggevende zelf open te zijn over eigen fouten en leerervaringen.
• Geef teams autonomie en vertrouwen door duidelijke kaders te bieden en ruimte te laten voor eigen keuzes. Laat zien dat vertrouwen geen controle vereist, maar professionele verantwoordelijkheid.
• Voer het gesprek over professionele normen en waarden door expliciet te bespreken wat goed samenwerken en kwaliteitsgericht werken betekent, en hoe dat in de praktijk vorm krijgt.

Sturen op vakmanschap en eigenaarschap

• Geef professionals ruimte om op basis van expertise besluiten te nemen en maak deze werkwijze expliciet zichtbaar in de organisatie.
• Zorg voor een heldere rolverdeling met invloed op kwaliteit en innovatie en stimuleer dat teamleden verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen professionalisering.
• Ondersteun teams bij het versterken van handelingsvermogen door hen te coachen in het nemen van initiatief en het zelf oplossen van problemen.
• Stimuleer een cultuur waarin professionals elkaar aanspreken op kwaliteit en ontwikkeling door dit structureel onderdeel te maken van teamoverleggen en voortgangsgesprekken.

Effectieve structuren en besluitvorming

• Verminder bureaucratie door overbodige regels en controlemechanismen af te schaffen en stimuleer besluitvorming dicht bij de uitvoering.
• Creëer ruimte voor initiatieven en een actieve leercultuur door experimenteren en kleine pilots mogelijk te maken zonder direct grote consequenties.
• Pas co-creatieve werkvormen toe voor innovatie, zoals design thinking-sessies waarin teams samen verbeteringen ontwerpen en direct toepassen.
• Zorg voor duidelijke besluitvormingsprocedures met expertise en dialoog als uitgangspunt, waarbij argumenten op basis van vakmanschap leidend zijn.

Leiderschap als faciliterend en verbindend

• Neem als leidinggevende een faciliterende rol door belemmeringen weg te nemen en actief te luisteren naar wat teams nodig hebben om hun werk beter te doen.
• Zet in op gespreid leiderschap binnen teams, waarbij professionals zelf de ruimte krijgen om verantwoordelijkheid te nemen en beslissingen te maken.
• Investeer in professionele ontwikkeling en intervisie door tijd en middelen beschikbaar te stellen voor reflectie en kennisdeling.
• Stimuleer samenwerking binnen en buiten de organisatie door netwerken te verbinden en externe expertise te benutten.

Wanneer sociaal-innovatief leiderschap wordt omarmd, ontstaat er een werkomgeving waarin teams flexibel inspelen op veranderingen, medewerkers verantwoordelijkheid nemen en leren vanzelfsprekend is. Dit leidt tot beter onderwijs en een sterkere verbinding tussen professionals.

Bronnen

Galenkamp, H., & Schut, J. (2018). Handboek professionele schoolcultuur. Focus op koers en gedrag. (2e druk). Pica.

Van Emst, A. C. (2012). Professionele cultuur in  onderwijsorganisaties. Meppel: Drukkerij ten Brink.

Kaijen, M. (2020). Leren(d) innoveren. Naar zinvol en betekenisvol onderwijs in het hbo. Ten Brink.

Kaijen, M. (2023). Anders willen, Anders denken, Anders doen. Docenten aan het roer bij onderwijsinnovatie in het hbo. Ten Brink.

Legemaate, M., Grol, R., Huisman, J., Oolbekkink–Marchand, H., & Nieuwenhuis, L. (2022). Enhancing a quality culture in higher education from a socio-technical systems design perspective. Quality in Higher Education, 28(3), 345-359. DOI: 10.1080/13538322.2021.1945524.

Wierdsma A, & Swieringa, J. (2017). Lerend organiseren en veranderen (4e druk). Noordhoff Uitgevers. Groningen/ Utrecht.