Leidinggevenden in het onderwijs herkennen het vast: teams die niet in beweging komen, eigenaarschap dat niet van de grond komt, of innovaties die verzanden in de waan van de dag. Frustrerend, vooral omdat de intentie vaak juist is om te ondersteunen en te versterken. Maar wat als goedbedoelde sturing sociale innovatie onbedoeld in de weg zit?
Wat is sociale innovatie?
Sociale innovatie gaat over het vernieuwen van samenwerkingsvormen, interactiepatronen en werkculturen, zodat mensen beter in staat zijn om complexe vraagstukken aan te pakken. Het draait om het creëren van een omgeving waarin professionals ruimte krijgen om zelf initiatief te nemen, samen te werken en duurzame oplossingen te ontwikkelen. In het onderwijs betekent dit een verschuiving van top-down gestuurde verandering naar een proces waarin teams en docenten mede-eigenaar zijn van innovatie.
De relatie met onderwijsinnovatie
Onderwijsinnovatie vereist niet alleen onderwijsontwikkeling en onderwijslogistiek, maar vooral een cultuur waarin mensen durven experimenteren en zich verantwoordelijk voelen voor verandering. Sociale innovatie vormt hierin de motor: door eigenaarschap, professionele ruimte en handelingsvermogen centraal te stellen, ontstaat een klimaat waarin onderwijsprofessionals zelf richting geven aan ontwikkeling. Zonder sociale innovatie blijven onderwijsvernieuwingen oppervlakkig en afhankelijk van externe aansturing, wat hun duurzame impact beperkt.
Ervaringen uit de praktijk
Veel leidinggevenden merken dat hun team worstelt met het oppakken van nieuwe initiatieven. Er is weerstand, een afwachtende houding of een sterke roep om richting en duidelijkheid. Dit roept de reflex op om als ‘held’ de oplossing te bieden, als ‘meester’ de kaders te stellen of als ‘ verzorger’ beschermend op te treden. Maar juist deze rollen kunnen onbedoeld het handelingsvermogen en de professionele ruimte van teams beperken.
De impact op onderwijsinnovatie
Sociale innovatie vraagt om stuurkracht: een balans tussen eigenaarschap, leiderschap en rekenschap. Wanneer leidinggevenden te veel sturen, nemen ze eigenaarschap over in plaats van het te stimuleren. Wanneer ze te veel beschermen, verkleinen ze de professionele ruimte waarin teams zelf keuzes maken en leren. En wanneer ze te veel verantwoording eisen, verstarren handelingsmogelijkheden in protocollen en controle.
Dit leidt tot een paradox: hoe meer een leidinggevende regelt, hoe minder eigenaarschap zich ontwikkelt. Innovatie stokt niet omdat mensen niet willen, maar omdat het sociale systeem hen niet uitnodigt om in beweging te komen.
Handelingsperspectieven voor leidinggevenden
Wat helpt wél? Een verschuiving in denken over leiderschap en het bewust omgaan met deze valkuilen. Dit vraagt om een andere inrichting van de interactie tussen leidinggevenden en teams:
- Eigenaarschap stimuleren – Vraag niet ‘hoe kan ik dit oplossen?’, maar ‘hoe kunnen we dit samen verkennen?’. Faciliteer dialoog en geef teams de ruimte om richting te bepalen.
- Professionele ruimte vergroten – Creëer een klimaat waarin experimenteren en leren voorop staan, in plaats van direct sturen op resultaten.
- Handelingsvermogen versterken – Ondersteun teams in het nemen van kleine stappen en geef vertrouwen, ook als niet alles meteen goed gaat. Waardeer beweging boven perfectie.
- Bewustzijn van leiderschapsreflexen – Onderzoek eigen neigingen om te redden, beheersen of beschermen. Vraag jezelf af: wat doet dit met de stuurkracht in de organisatie en van mijn team?
Wat kunnen teamleden anders doen?
Sociale innovatie vraagt niet alleen iets van leidinggevenden, maar ook van teamleden zelf. Eigenaarschap en professionele ruimte ontstaan niet vanzelf; het vraagt een actieve houding en verantwoordelijkheid van iedereen binnen het team. Wat helpt?
- Initiatief nemen – Wacht niet op volledige duidelijkheid of instructie, maar durf zelf voorstellen te doen en actie te ondernemen.
- Feedback geven en ontvangen – Creëer samen een cultuur waarin open en eerlijke reflectie normaal is. Dit versterkt het collectieve leervermogen.
- Samenwerking opzoeken – Gebruik de diversiteit in het team om tot betere oplossingen te komen. Innovatie ontstaat in de dialoog tussen verschillende perspectieven.
- Omgaan met onzekerheid – Niet alles hoeft vooraf vast te staan. Leer omgaan met experimenteren en onzekerheid als onderdeel van ontwikkeling.
- Rekenschap afleggen – Eigenaarschap betekent ook verantwoordelijkheid nemen voor keuzes en het effect ervan op het team en de organisatie.
Van sturing naar gezamenlijke beweging
Onderwijsinnovatie gedijt niet door harder te trekken, maar door helderheid en ruimte te geven. Leidinggevenden spelen hierin een belangrijke rol in het vormgeven van een omgeving waarin sociale innovatie tot ontwikkeling kan komen. Door bewust te sturen op eigenaarschap, professionele ruimte en handelingsvermogen ontstaat een beweging waarin teams zélf de dragers van verandering worden.
Bronnen
De Jong, J. (2023). Beheers je! Interveniëren in samenwerking voorbij je eigen gedoe. Boom
Kaijen, M. (2023). Anders willen, Anders denken, Anders doen. Docenten aan het roer bij onderwijsinnovatie in het hbo. Ten Brink Uitgevers.
Geef een reactie