Constructive alignment: ook in de organisatie!

Het beroepsonderwijs wil beter kunnen inspelen op de veranderingen in de samenleving, het werkveld en het leven van studenten. Dit vraagt niet alleen om flexibiliteit, maar ook om het vermogen om tijdig bij te sturen: om echte organisatiekracht te creëren.

Wat is organisatiekracht?

Organisatiekracht gaat over het vermogen om gezamenlijk richting te geven, professioneel te handelen en verantwoordelijkheid te nemen voor het geheel. Dit lukt alleen als koers, cultuur, processen en structuur op elkaar zijn afgestemd. Toch zien we in de praktijk vaak dat onderdelen van de organisatie vernieuwd worden, terwijl andere elementen vast blijven houden aan oude werkwijzen. Dit zorgt ervoor dat de gewenste verandering maar moeilijk van de grond komt. De beweging blijft hangen, en dat is niet wat we willen.

Het Wybertje-model: Inzicht in de samenhang

Het Wybertje-model van Van Emst (1999) biedt een hulpmiddel om deze samenhang in beeld te brengen en bespreekbaar te maken. Het model verbindt zes onderdelen van organisatieontwikkeling: koers, leiderschap, cultuur, structuur, processen en management. Het laat zien dat veranderingen pas echt effect hebben wanneer deze onderdelen elkaar ondersteunen. In andere woorden: alles moet op elkaar afgestemd zijn om wendbaarheid en duurzaamheid te bereiken.

Organiseren met samenhang

In veel onderwijsinstellingen is er een wens om meer eigenaarschap te geven aan teams en samen verantwoordelijkheid te dragen voor de uitkomsten. Tegelijkertijd zien we dat werkwijzen en besluitvorming vaak niet goed zijn afgestemd op deze nieuwe manier van werken. Resultaatverantwoordelijke teams worden wel gevormd, maar de oude commissies blijven bestaan, en coördinatoren fungeren als tussenlaag, terwijl van teams wordt verwacht dat zij zelfstandig sturen. Dit zorgt voor ruis, onzekerheid en vertraging en niet voor een wendbare organisatie.

Leidinggeven aan organisatieontwikkeling

Leidinggeven aan organisatiekracht betekent het creëren van voorwaarden waarin mensen kunnen werken vanuit vakmanschap en gezamenlijk resultaatverantwoordelijkheid. Dat vraagt om:

• Het gesprek over koers en waarden actief voeren: Het is essentieel dat leidinggevenden de koers helder maken en regelmatig de waarden van de organisatie bespreken. Dit zorgt voor helderheid en richting.
• Structuren kiezen die passen bij het gewenste gedrag: Als we verlangen naar een cultuur van zelforganisatie en eigenaarschap, moeten de structuren en processen dit ondersteunen. Het is belangrijk dat er geen onnodige tussenlagen of verouderde systemen in de weg staan.
• Ruimte maken om te leren: Leidinggevenden moeten ruimte creëren voor leren en ontwikkelen. Alleen door te leren van wat goed gaat én wat schuurt, kan de organisatie zich daadwerkelijk ontwikkelen.
• Zelf zichtbaar zijn in houding en gedrag: Leidinggevenden geven zelf het voorbeeld. Alleen zichtbaar gedrag en ontwikkelingsgerichte houding kunnen ze de cultuur van vertrouwen en samenwerking echt tot leven brengen.

Afstemmen van cultuur, structuur en koers

In een wendbare onderwijsorganisatie is het essentieel om steeds opnieuw af te stemmen: waar staan we voor, hoe willen we samenwerken, en wat vraagt dit van de manier waarop we de organisatie inrichten. Het Wybertje helpt bij het beantwoorden van deze vragen. Het is niet bedoeld als een abstract theoretisch model, maar als een praktisch hulpmiddel om keuzes te maken die op elkaar aansluiten. Zo kan organisatieontwikkeling stap voor stap bijdragen aan een onderwijsorganisatie die wendbaar is én stevig staat in haar opdracht. Dus geen ingewikkeld organisatiemodel, maar praktisch handelingsmodel.

Hoe kijken jullie binnen je eigen team of organisatie naar de samenhang tussen cultuur, structuur en koers? Wat helpt om dit gesprek met elkaar te voeren? De essentie van organisatieontwikkeling ligt in de continue afstemming van deze elementen. Het is belangrijk om gezamenlijk verantwoordelijk te zijn voor de richting die we inslaan, en om processen en structuren te creëren die deze richting ondersteunen. Alleen dan kunnen we een onderwijsorganisatie bouwen die flexibel genoeg is om te reageren op de dynamische veranderingen die het beroepsonderwijs steeds meer kenmerken.

Bronnen

Galenkamp, H., & Schut, J. (2018). Handboek professionele schoolcultuur. Focus op koers en gedrag. (2e druk). Pica.

Kaijen, M. (2020). Leren(d) innoveren. Naar zinvol en betekenisvol onderwijs in het hbo. Ten Brink.

Kaijen, M. (2023). Anders willen, Anders denken, Anders doen. Docenten aan het roer bij onderwijsinnovatie in het hbo. Ten Brink.

Van Emst, A. C. (2012). Professionele cultuur in  onderwijsorganisaties. Meppel: Drukkerij ten Brink.

Van Emst, A. C. (1999). Leiding geven in onderwijsorganisaties. Utrecht: APS/Edukern.

Wierdsma A, & Swieringa, J. (2017). Lerend organiseren en veranderen (4e druk). Noordhoff Uitgevers. Groningen/ Utrecht.